Baza wiedzy

Nieprawidłowość w sposobie poruszania się krowy określa się jako kulawiznę. Jest to objaw kliniczny wy­kazywany przez zwierzę jako następstwo schorzeń narządów ruchu. Schorzenia te są jednym z najważniej­szych i generujących znaczne straty ekonomiczne problemów zdrowotnych notowanych w stadach krów mlecznych. Kulawizny u bydła to problem, który ma charakter globalny. Może on dotyczyć w skali rocznej nawet jednej czwartej populacji krów mlecznych.

Kulawizny u bydła mają wieloczynnikową etiologię obej­mującą m.in. aspekty genetyczne, żywieniowe a przede wszystkim technologiczne związane ze sposobem utrzymania i pielęgnacji zwierząt, wy­posażeniem technicznym farm, a także w znacz­nym stopniu z prawidłowym żywieniem bydła.

Wyróżnić można 4 kategorie przyczyn, które pro­wadzą do powstawania kulawizny u bydła.

Pierwsza obejmuje przerwanie ciągłości rogu, powodujące wynaczynienia (krwawienia) w obrębie podeszwy lub linii białej, a w następstwie tworzenie się w tych miejscach wrzodów i ropni.

Druga kate­goria dotyczy zapaleń wywołanych zakażeniami skóry palców oraz tworzywa racicowego.

Trzecia to klasyczny ochwat, a grupa czwarta wywołuje martwicę skóry.

Należy podkreślić, że blisko 90% kulawizn u bydła dotyczy kończyn tylnych z uwagi na zdecydowanie większe obciążenia występujące w tej okolicy ciała, z czego większość dotyczy ze­wnętrznych palców.

W ostatnich latach kulawizny u bydła występują coraz częściej, co jest wynikiem równoczesnego zwiększania się masy ciała i wydajności krów. Uważa się, że obecnie u ponad połowy zwierząt występują one co najmniej raz w roku. Choroby racic, na tle których powstają kulawizny u bydła, uważane są za trzecią, po niepłodności i mastitis, grupę przyczyn powodujących stra­ty w hodowli krów mlecznych. Przewlekłe choroby kończyn, którym jednocześnie towarzyszy ból i dys­komfort, generują znaczne straty ekonomiczne. Kulawizny u bydła powodują spadek wydajności mleka o około 10 proc., co w przeliczeniu na krowę wynosi od 270 do 440 kg mleka oraz zwiększają brakowanie krów. Szacuje się, że odsetek krów eliminowanych ze stad z powodu schorzeń racic i ich powikłań wynosi obecnie ok. 15-25%, a w stadach wysokowydajnych może dochodzić nawet do 50%.

Prawidłowe rozpoznanie jednostki chorobowej bę­dącej przyczyną kulawizny u bydła daje możliwość podję­cia optymalnych kroków leczniczych i odpowied­nich działań profilaktycznych. Zasadniczo choroby racic mogą powstawać na tle niezakaźnym lub za­kaźnym. Wybrane choroby racic powodujące kulawizny u bydła to: 

Aseptyczne zapalenie tworzywa racico­wego

Jednym z częściej występujących schorzeń, na tle których rozwija się kulawizna jest ochwat (lamini­tis), czyli aseptyczne zapalenie tworzywa racico­wego. Jest to schorzenie, w którym struktury skór­ne i naczynia krwionośne pomiędzy kośćmi stopy i warstwą skóry a rogiem racicowym są uszkodzo­ne. Choroba obejmuje równocześnie racice obu tyl­nych kończyn, rzadko wszystkich kończyn lub tylko przednich. Chore krowy niechętnie wstają, przyj­mują nieprawidłową postawę, wysuwają kończyny do przodu, czasem krzyżują przednie kończyny, pobierają pokarm w pozycji klęczącej. Stwierdza się bolesność racic i koronki. Na podeszwie, po ze­struganiu widoczne są czerwonawe przebarwienia. W ostrej postaci choroby następuje wzrost tem­peratury ciała, tętna oraz oddechów. Przewlekła postać ochwatu powoduje nieodwracalne znie­kształcenia racic.

Chcąc uniknąć ochwatu nale­ży zapobiegać chorobom metabolicznym i żywić krowy zbilansowanymi dawkami o właściwym składzie. Wysoki udział pasz treściwych, nadmiar węglowodanów łatwostrawnych oraz zbyt mała ilość węglowodanów strukturalnych (włókna) w dawce pokarmowej sprzyjają występowaniu laminitis. Wśród przyczyn ochwatu wymienia się także predyspozycje genetyczne związane z małą wytrzymałością układu kostno-stawowo-więzadło­wego kończyn i rogu racicowego, zapalenia macicy i wymienia, powikłania porodowe oraz niewłaści­we warunki środowiskowe (mało ściółki, mało ru­chu, zła nawierzchnia).

Wrzód podeszwy

Wrzód podeszwy (wrzód Rusterholza) jest scho­rzeniem tworzywa podeszwowego w miejscu, gdzie ścięgno mięśnia zginacza palca przyczepia się do kości racicowej. Najczęściej występuje na zewnętrznej racicy tylnej kończyny. Wywołuje ku­lawiznę o różnym stopniu nasilenia, która może być jednak słabo wyrażana, jeśli wrzód występuje w obu kończynach. Objawia się stanem zapalnym między tworzywem a podeszwą rogową. Klinicz­nie obserwuje się niechęć krów do poruszania się. Następuje przedłużenie fazy wstawania („klękanie” na nad­garstkach), a przy zajęciu obu nóg krowy przyjmują postawę „siedzącego psa”. Widoczne jest odwo­dzenie chorej kończyny odciążające zewnętrzną racicę. W zaawansowanej chorobie krowy tracą apetyt. Najbardziej podatne na owrzodzenie po­deszwy są krowy zapasione, z nieprawidłowo uformowanymi racicami, z wadami postawy oraz miękkim rogiem kopytowym. Schorzeniu sprzyja przebywanie krów na twardej, zanieczyszczonej i nierównej nawierzchni. W leczeniu istotne jest poprawne ukształtowanie racicy. Do profilaktyki należy systematyczna korekcja oraz kąpiele racic.

Pedi – bolus poprawiający stan zdrowia racic.

• wspomaga odbudowę rogu racicy
• wzmacnia i uelastycznia racice
• aktywizuje układ odpornościowy do walki z infekcją

Choroba linii białej

Ze wrzodem podeszwy mylone jest czasami inne niezakaźne schorzenie – choroba linii białej. Po­lega ono na przerwaniu połączenia pomiędzy ścianą racicy i podeszwą. Zazwyczaj występuje ostra postać choroby, która atakuje zewnętrzne racice kończyn tylnych. Zwierzę dotknięte tą cho­robą może chodzić z kończyną odwiedzioną bocz­nie od ciała, a stojąc może opierać cały ciężar na racicy przyśrodkowej.

Pierwszym symptomem schorzenia są czerwone bruzdy na podeszwie wzdłuż linii białej. Z czasem dochodzi do rozwar­stwienia między podeszwą a ścianą boczną racicy i do wykruszania się rogu na przejściu podeszwy w opuszkę. Często dochodzi do zaatakowania wierzchołka puszki racicowej. Jeżeli proces choro­bowy nie sięga do tworzywa racicowego, to zmiany chorobowe są niegroźne. Jednak jeżeli tworzywo jest zaatakowane, to powstaje stan zapalny. Może on sięgać aż do korony, co powoduje odpadanie całych płatów ściany bocznej racicy. Jeżeli proces jest bardzo posunięty dochodzi do krwawych i rop­nych wypływów, co dla krów jest bardzo bolesne. Przyczyny choroby nie są do końca określone. Jej powstawaniu sprzyjają błędy żywieniowe, pro­wadzące do kwasicy i ochwatu, a także zbyt niski poziom związków mineralnych, co powoduje osła­bienie substancji kitowej łączącej komórki rogowe. W procesie leczenia stosuje się korekcję i opatrun­ki z maścią. Aby zapobiec chorobie należy zopty­malizować dawkę pokarmową i pamiętać o regu­larnej pielęgnacji racic.

Ropowica międzypalcowa

Bakteryjną chorobą zakaźną racic jest ropowica międzypalcowa, bardziej znana jako zanokcica. Inne jej nazwy to zastrzał lub zgnilizna racic. Cho­roba powoduje ostre zapalenie szpary międzyra­cicowej, rozprzestrzeniające się w tkance łącznej racicy, co powoduje jej obumieranie i kulawiznę najwyższego stopnia. Zazwyczaj dotyczy jednej kończyny, jednak nie jest to regułą. Jest chorobą bardzo bolesną, co wpływa na utrudnione poru­szanie się i mniejsze pobranie paszy. To w rezultacie ujemnie odbija się na wydajności. Bra­mę wnikania bakterii powodujących stan zapalny stanowi najczęściej uraz mechaniczny. Typowymi objawami są: nagłe wystąpienie kulawizny, obrzęk międzypalcowy, a w konsekwencji oddalenie się od siebie końców racic, wtórna martwica między­palcowa, a także obecność ropy i charakterystycz­nego cuchnącego zapachu. Chore zwierzę należy odizolować od reszty stada, gdyż zanokcica w krót­kim czasie może zaatakować kolejne sztuki.

Zapalenie skóry palca

Zapalenie skóry palca (choroba Mortellaro, bro­dawki kosmate, truskawkowa zgnilizna racic, ma­linowa opuszka) to powierzchowne owrzodzenie nieowłosionej skóry pomiędzy raciczkami a tyl­nym odcinkiem szpary międzypalcowej. Zmiany są owalne, często chropowate i brodawkowate. Sięgają od 0,5 cm do 6 cm średnicy, a rozrastając się, kształtem zaczynają przypominać truskawkę. Z czasem tworzą się bolesne wrzody, perforujące do szpary międzyracicowej. W miejscu powstawa­nia schorzenia dochodzi do przekrwienia, następ­nie do patologicznego rogowacenia warstwy rogo­wej naskórka i wysięków surowiczo-włóknistych. Wokół rozprzestrzeniającej się zmiany tworzy się biała obwódka z nastroszonymi, dłuższymi włosa­mi. Zmiana ta wpływa na pękanie i spłaszczanie sąsiadującego rogu racicowego, co może dopro­wadzić do jego odklejania.

Choroba dotyczy głów­nie kończyn tylnych, sporadycznie przednich. Nie ustalono dotychczas dokładnej przyczyny powsta­wania schorzenia. W zmienionych tkankach roz­poznano około 20 rodzajów różnych patogenów. W niektórych stadach zachorowalność wynosi nawet 50% populacji. Przyczyną choroby są złe warunki higieniczne – wilgotne i zanieczyszczone podłoża. Brak leczenia choroby skutkuje zmianami w kształcie rogu podeszwy racicy.

Blue bath forte – stężony roztwór do kąpieli racic.

• wspomaga proces odbudowy rogu racicy
• działa kompleksowo i profilaktycznie
• oparty na chelatach miedzi i cynku

Ocena lokomocji

Prostą czynnością, która dostarcza podstawowych informacji na temat stopnia kulawizny u poszcze­gólnych krów jest ocena ruchu krowy (z jęz. angiel­skiego locomotion scoring). Do oceny lokomocji (poruszania) krów wykorzystuje się 5-punktową subiektywną skalę oceny. Metoda oparta jest na obserwacji krowy w pozycji stojącej oraz w ruchu, na twardym podłożu, ze zwróceniem szczególnej uwagi na linię grzbietu.

W ocenie tej za zdrowe uznawane są krowy, które otrzymały ocenę na po­ziomie 1 pkt. Są to krowy, które charakteryzują się prostą linią grzbietu zarówno w czasie spoczynku, jak i podczas ruchu, a ich kończyny ustawione są prawidłowo.

Oceny 2 i 3 pkt. oznaczają podklinicz­ną kulawiznę. Ocenę 2 pkt. przyznaje się krowom, u których linia grzbietu w pozycji stojącej jest pra­widłowa, ale podczas poruszania się lekko kuleją z nieznacznym wygięciem grzbietu. U krów, któ­rych lokomocję oceniono na 3 pkt. stwierdza się łukowato wygięty grzbiet zarówno w pozycji sto­jącej, jak i podczas chodu. Obserwuje się także, że krowa stawia krótkie kroki jedną lub kilkoma no­gami.

W przypadku ocen 4 i 5 pkt. mówimy o kli­nicznej kulawiźnie. Ocena 4 pkt odnosi się do krów z trwale wygiętym grzbietem i upośledzeniem wykroku przynajmniej jednej kończyny. Do oceny 5 pkt., świadczącej o ostrej kulawiźnie, kwalifikują się zwierzęta ciężko kulejące, które poza stale sil­nie wygiętym grzbietem wykazują skrajną niechęć lub nawet niezdolność do przenoszenia ciężaru na chore kończyny. Obserwuje się u nich trudności w podnoszeniu się z pozycji leżącej lub w ogóle nie wstają.

Kulawizny u bydła – profilaktyka

Wiele zmian chorobowych racic w początkowym stadium nie powoduje wyraźnych kulawizn z ob­jawami. Mogą być zatem trudne do wykrycia, gdy poddajemy krowy tylko ocenie chodu. Obserwacje praktyczne wskazują, że u 70% krów choroby racic wykrywane są dopiero podczas korekty racic. Stąd za jedną z głównych funkcji korekty racic uważa się wykrywanie zmian chorobowych we wczesnej, podklinicznej fazie. Drugą, równie ważną funkcją jest zapobieganie uszkodzeniom racic przez wcze­sne korygowanie ich obciążenia. Należy podkreślić, że korekta racic wpływa na zmniejszenie częstotli­wości występowania kulawizn pod warunkiem, że została prawidłowo wykonana. Po prawidłowo wy­konanej korekcie masa zwierzęcia jest optymalnie rozłożona na wszystkie kończyny, a także w obrę­bie racic. 

Prostym i skutecznym zabiegiem zapobiegającym rozwojowi infekcji kończyn jest kąpiel racic z za­stosowaniem odpowiednich preparatów odkaża­jących. Wystarczy zaopatrzyć się w przeznaczoną do tego celu wannę do dezynfekcji racic. Zabieg powinien obejmować dwa etapy: kąpiel wstępną – oczyszczającą oraz kąpiel profilaktyczno-leczni­czą. Przed wejściami do obór można także umie­ścić maty do dezynfekcji obuwia i racic, zapobiega­jące roznoszeniu drobnoustrojów.

OVERmax hoof bath – stężony roztwór do kąpieli racic.

• wspomaga proces odbudowy rogu racicy
• działa kompleksowo i profilaktycznie
• oparty na aldehydzie glutarowym

Ilość i jakość dawki pokarmowej ma znaczenie

Istotną rolę w zdrowotności kończyn u krów mlecz­nych odgrywa skład ilościowy i jakościowy dawki pokarmowej. Stosowanie w żywieniu dawek pokar­mowych opartych na paszach o wysokiej zawarto­ści skrobi powoduje szybką fermentację i prowadzi do kwasicy żwacza. To z kolei obniża jakość rogu racicy, który staje się bardziej miękki. Tym samym jest on bardziej narażony na zużycie (ścieranie, pękanie), co stwarza większe ryzyko uszkodzenia. Wysokie pobranie przez krowy łatwostrawnych cukrów przy jednocześnie niskim pobraniu włókna powoduje obniżenie pH żwacza i wydzielanie histaminy oraz endotoksyn, które po przedostaniu się do krwio­obiegu niszczą naczynia włosowate w racicach, powodując wytwarzanie słabej jakości tkanki rogo­wej. Z kolei wysoki poziom białka zwiększa szyb­kość wzrostu rogu racicy, który może powodować przerost i nieprawidłowy rozkład ciśnienia. Taka sytuacja może powodować ryzyko uszkodzenia racicy i wydłużenie czasu trwania kulawizny.  Istotną rolę w jakości tkanki rogowej odgrywa po­daż mikro- i makroelementów oraz witamin w daw­ce pokarmowej.

Niedobór siarki, miedzi, cynku, selenu, manganu, kobaltu, retinolu i biotyny, czyli pierwiastków i witamin biorących udział w meta­bolizmie keratyny, powoduje obniżenie jakości rogu. To niekorzystnie wpływa na zdrowie racic. Wykazano m.in., że podawanie w dawce około 20 mg biotyny dziennie na krowę powodowało obni­żenie liczby przypadków kulawizn nawet o 50% już po 4-6 miesiącach od rozpoczęcia suplementa­cji. Należy podkreślić także, że miedź, cynk, selen i mangan są składnikami enzymów o działaniu antyoksydacyjnym. Stres oksydacyjny powodu­je niszczenie naczyń włosowatych w racicy, a tym samym zaburza dostarczanie tlenu i substancji od­żywczych, co w konsekwencji decyduje o powsta­waniu rogu słabej jakości.

Choroby racic, poza stratami ekonomicznymi, są przyczyną znacznego obniżenia komfortu zwierząt oraz ich cierpienia. Należy więc dołożyć wszelkich starań i podejmować działania profilaktyczne, by zapobiegać ich występowaniu.

Dr hab. Ewa Januś

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie

Wydział Biologii, Nauk o Zwierzętach i Biogospodarki

Instytut Hodowli Zwierząt i Ochrony Bioróżnorodności

Pracownia Ekologicznej Produkcji Żywności Pochodzenia Zwierzęcego

Literatura dostępna u autora.